හියුමන් රයිට්ස් වොච් (HRW) සංවිධානය විසින් “Tax Giveaways, Struggling Schools” (බදු සහන, අරගල කරන පාසල්) නමින් නිකුත් කරන ලද පිටු 101 කින් යුත් නවතම වාර්තාව, ශ්රී ලංකාවේ වත්මන් ආර්ථික බිඳවැටීමට මෙන්ම පුරවැසියන්ගේ මූලික මානව අයිතිවාසිකම්, විශේෂයෙන් අධ්යාපනය ලැබීමේ අයිතිය උල්ලංඝනය වීමට හේතුව රටේ දීර්ඝකාලීන අසාර්ථක බදු ප්රතිපත්තිය බවට ඉතා දැඩිව අවධාරණය කර සිටී.
HRW හි ප්රධාන චෝදනා සහ දේශීය/විදේශීය සන්දර්භය
HRW පෙන්වා දෙන්නේ දශක ගණනාවක් තිස්සේ ප්රමාණවත් නොවන බදුකරණය, අධික ලෙස ආයතනික බදු සහන (Corporate Tax Incentives) ලබා දීම සහ බදු නීති දුර්වල ලෙස ක්රියාත්මක කිරීම රජයට අත්යවශ්ය සේවාවන් (සෞඛ්ය, අධ්යාපනය, සමාජ ආරක්ෂණය) පවත්වාගෙන යාමට අවශ්ය ආදායම අහිමි කර ඇති බවයි.
2023 වසරේ ශ්රී ලංකාවේ දළ දේශීය නිෂ්පාදිතයට සාපේක්ෂව බදු ආදායම (Tax-to-GDP ratio) 7.3% ක් ලෙස වාර්තා වීම ලෝකයේ අඩුම අගයන්ගෙන් එකක් බව HRW අවධාරණය කරයි. දියුණු වෙමින් පවතින රටවල මෙම අගය සාමාන්යයෙන් 15% ත් 20% ත් අතර වේ.
ආර්ථික විශ්ලේෂකයන් (උදා: Advocata Institute, IPS) මෙන්ම ශ්රී ලංකා මහ බැංකුව පවා අතීතයේ සිටම පෙන්වා දී ඇත්තේ, නිරන්තර සහ තාවකාලික බදු ප්රතිපත්ති වෙනස් කිරීම්, අකාර්යක්ෂම බදු පරිපාලනය සහ රාජ්ය වියදම් වර්ධනයට සරිලන බදු ආදායමක් නොමැති වීම, වත්මන් අර්බුදයට ප්රධාන හේතු වූ බවයි. විශේෂයෙන් 2019-2020 කාලයේ දුන් බදු සහන (සෘජු බදු අඩු කිරීම්) රාජ්ය ආදායම විශාල වශයෙන් කඩා වැටීමට හේතු වූ බව පිළිගැනේ.
ප්රතිගාමී බදු ක්රමය (Regressive Tax System):
HRW පෙන්වා දෙන්නේ ශ්රී ලංකාවේ බදු ක්රමය “ප්රමාණවත් නොවන සහ ප්රතිගාමී” (inadequate and regressive) ස්වභාවයක් ගන්නා බවයි.
සෘජු බදු (පුද්ගල ආදායම් සහ ආයතනික බදු) අඩු මට්ටමක පැවතීම නිසා, ආදායමෙන් 80% ක් පමණ රැස් කරන්නේ වටිනාකම් එකතු කළ බද්ද (VAT) වැනි භාණ්ඩ හා සේවා මත පනවන වක්ර බදු (indirect taxes) මගින් වීම ගැටලුවකි.
ආර්ථික විද්යාඥයන් සහ සමාජ විද්යාඥයන් මෙය දැඩි ලෙස විවේචනය කරන්නේ, වක්ර බදු වලින් වැඩි බරක් අය වන්නේ අඩු ආදායම්ලාභී කණ්ඩායම් වෙතින් වන බැවිනි. එය අසාධාරණ වන අතර, සමාජ විෂමතාව තවත් වැඩි කරයි. ධනවත් පුද්ගලයන් සහ සමාගම් සෘජු බදුවලින් නිදහස් වන විට, දුප්පත් මිනිසුන්ට ඔවුන්ගේ දෛනික අවශ්යතා (ආහාර, ඇඳුම්, ප්රවාහනය) සඳහා වැට් බද්ද ගෙවීමට සිදුවීම මගින් සමාජයේ පහළ තලයේ ජනතාව මත අර්බුදයේ සම්පූර්ණ බර පැටවීම සිදුවන බව ඔවුන් පෙන්වා දෙයි.
“ඉහටත් උඩින් බදු බර” – තවදුරටත් බදු වැඩි කළ යුතුද?
ජනතාව අතර ඇති ප්රධානතම ප්රශ්නය මෙයයි: “දැනටමත් ඉහටත් උඩින් බදු බරක් ඇති විට තව තවත් බදු වැඩි කළ යුතුද?”
ආර්ථික විශ්ලේෂක අදහස
බදු ප්රතිසංස්කරණ පිළිබඳ ප්රවීණයන් සහ ආර්ථික විශ්ලේෂකයන් පෙන්වා දෙන්නේ:
- සෘජු බදු වැඩි කිරීම අවශ්යයි:
රට ආර්ථික ස්ථාවරත්වයකට ගෙන ඒමට නම් රජයේ ආදායම වැඩි කිරීම අත්යවශ්ය වන අතර, එය කළ යුත්තේ වක්ර බදු වැඩි කිරීමෙන් නොව ප්රගතිශීලී සෘජු බදු ක්රමයක් හඳුන්වා දීමෙනි. ධනවතුන්ගෙන් හා ලාභ ලබන සමාගම්වලින් සාධාරණ බද්දක් අය කිරීම වැදගත්ය. මෙය, බදු බර සමාජය තුළ වඩාත් සාධාරණව බෙදා හැරීමක් වන අතර, ආදායම් විෂමතාව අඩු කිරීමට ද උපකාරී වේ.
- බදු පදනම පුළුල් කිරීම අවශ්යයි:
බදු ගෙවන්නන්ගේ සංඛ්යාව වැඩි කිරීම සහ බදු ගෙවීමෙන් මග හරින අය (Tax Evaders) සොයා ගැනීම සඳහා බදු පරිපාලනය ශක්තිමත් කිරීම අත්යවශ්යය.
- අකාර්යක්ෂම බදු සහන අහෝසි කළ යුතුයි:
HRW ඉල්ලා සිටින පරිදි, ආර්ථිකයට සැබෑ ප්රතිලාභයක් නොදෙන අකාර්යක්ෂම ආයතනික බදු සහන වහාම අහෝසි කිරීමෙන් රජයේ ආදායම ඉහළ නැංවිය හැකිය.
- ප්රගතිශීලී බදු ක්රමයකට යා යුතුයි:
වැදගත් වන්නේ බදු බර වැඩි කිරීම නොව, බදු ක්රමය සාධාරණ කිරීමයි. දැනට ජනතාවට බරක් වී ඇති වක්ර බදු (VAT වැනි) වෙනුවට, ආදායමට සරිලන පරිදි ඉහළ ආදායම් ලබන අය වෙතින් වැඩි බදු අය කරන ප්රගතිශීලී ආදායම් බදු ක්රමයකට යාම සුදුසුම පියවර බව විශ්ලේෂක මතයයි.
ලංකාව යළි ආර්ථික අර්බූධයකට ගමන් කරයිද?
ශ්රී ලංකාව ජාත්යන්තර මූල්ය අරමුදලේ (IMF) ණය වැඩසටහන යටතේ ගමන් කරමින් සිටින අතර, මෑත කාලීනව ආර්ථික ස්ථායිතාවයක් (උද්ධමනය අඩු වීම, පොලී අනුපාත අඩුවීම) අත්පත් කර ගෙන ඇත. එසේ වුවත්, ආර්ථික විශ්ලේෂකයන් අනතුරු අඟවන්නේ, දීර්ඝකාලීන ස්ථාවරත්වයක් සඳහා අඛණ්ඩ ප්රතිසංස්කරණ අත්යවශ්ය බවයි.
ණය ප්රතිව්යුහගතකරණය සම්පූර්ණ කිරීම, රාජ්ය ආයතන ප්රතිසංස්කරණය කිරීම සහ දූෂණය පාලනය කිරීම මෙන්ම, බදු ප්රතිසංස්කරණ අඛණ්ඩව හා සාර්ථකව ක්රියාත්මක කිරීම අත්යවශ්යය.
HRW වාර්තාවෙන් පෙන්වා දෙන බදු ප්රතිපත්තියේ දුර්වලතා නිවැරදි නොකළහොත්, රජයට අවශ්ය රාජ්ය ආදායම නොලැබී, සෞඛ්ය හා අධ්යාපනය වැනි සේවාවන් කඩා වැටී, නැවතත් රාජ්ය මූල්ය අර්බුදයක් ඇතිවීමේ අවදානමක් පවතී.
ශ්රී ලංකාව නැවත අර්බුදයකට යාම හෝ නොයාම තීරණය වන්නේ, දේශපාලන ස්ථාවරත්වය සහ ආර්ථික ප්රතිසංස්කරණ (විශේෂයෙන්ම සෘජු, ප්රගතිශීලී බදු ප්රතිපත්තියක් ස්ථාපිත කිරීම) කෙතරම් සාර්ථකව හා අඛණ්ඩව ක්රියාත්මක කරන්නේ ද යන්න මතයි. මානව හිමිකම් තහවුරු වන්නේ ද, ආර්ථික යුක්තිය මත පදනම් වූ සාධාරණ බදු ක්රමයක් තුළින් පමණි.