ශ්රී ලංකාවේ මූලික අයිතිවාසිකම් විභාගවල කාලීන අර්බුදය
වසර 12ක් බලා සිටින පාසල් දැරියගේ පෙත්සම2014 වසරේදී, පාසල් නිල ඇඳුම ලෙස සිය සංස්කෘතික ඇඳුම ඇඳීම හේතුවෙන් නාවල ජනාධිපති බාලිකා විද්යාලයේදී අවහිරයට ලක් වූ මුස්ලිම් දැරියකගේ මූලික අයිතිවාසිකම් පෙත්සම විභාගයට ගැනීමට ශ්රේෂ්ඨාධිකරණය අවසර දීම පසුගියදා වාර්තා විය. අදාළ දැරිය පාසල් ජීවිතයෙන් සමුගෙන වසර පහක් පමණ ගතවී ඇති පසුබිමක, මෙම පෙත්සම විභාගයට ගැනීමට නියම වී ඇත්තේ 2026 වසරේ ජූනි මාසයේදීය. එනම්, සිදුවීමෙන් වසර 12කට පසුවය. මෙම දීර්ඝ ප්රමාදය තුළින්, අපට නැවතත් මතු වන්නේ ශ්රී ලංකාවේ අධිකරණ පද්ධතියේ පවතින දරුණුතම අභියෝගයයි: “ප්රමාද වූ යුක්තිය, යුක්තිය ප්රතික්ෂේප කිරීමක්” හා සමාන වන්නේද යන ප්රශ්නයයි.
යුක්තියේ කාලය සහ එහි අර්ථයමූලික අයිතිවාසිකම් යනු පුරවැසියෙකුගේ ගෞරවය, නිදහස සහ සමානාත්මතාවය ක්ෂණිකව ආරක්ෂා කළ යුතු අයිතිවාසිකම්ය. 2014 දී 11 හැවිරිදි දැරියකට සිය අධ්යාපන අයිතිය සහ ආගමික/සංස්කෘතික නිදහස අහිමි වූයේ නම්, එම හානියට ක්ෂණික පිළියම් අවශ්ය වේ. එහෙත්, යුක්තිය ලැබීමට වසර 12ක් ගතවීම යනු, පෙත්සමේ සැබෑ අරමුණ වන දැරියට පාසල තුළදී සිය අයිතිය භුක්ති විඳීමට ඇති අවස්ථාව සම්පූර්ණයෙන්ම අහිමි වී යාමයි.
මෙම පෙත්සමේදී, අධ්යාපන අමාත්යාංශයේ චක්රලේඛ නිවැරදිද, පාසල් පරිපාලනය අත්තනෝමතිකව ක්රියා කළේද යන්න විභාගයට ලක්වන නමුත්, තීන්දුව ලැබෙන විට දැරිය තවදුරටත් ශිෂ්යාවක නොවේ. මෙවැනි ප්රමාදයක් හේතුවෙන්, අධිකරණ තීන්දු හුදෙක් “ශාස්ත්රීය තීන්දු” (Academic Decisions) බවට පත්වීමේ අවදානමක් පවතී.
මූලික අයිතිවාසිකම් පෙත්සම්වල ප්රමාදයන්ට හේතුශ්රී ලංකාවේ අධිකරණ ක්රියාවලියේ, විශේෂයෙන්ම ශ්රේෂ්ඨාධිකරණයේ මූලික අයිතිවාසිකම් පෙත්සම්වල ප්රමාදයන්ට බලපාන ප්රධාන හේතු කාරණා කිහිපයක් හඳුනාගත හැකිය:
- කාර්ය බහුලත්වය සහ විනිසුරු හිඟය: ශ්රේෂ්ඨාධිකරණයට දිනපතා ලැබෙන විශාල පෙත්සම් ප්රමාණය සහ ඇතැම් අවස්ථාවලදී විනිසුරුවරුන්ගේ හිඟය හේතුවෙන් නඩු විභාග කල් යාම අනිවාර්ය වී ඇත.
- ප්රාථමික අවසරයේ ප්රමාදය: පෙත්සම ගොනු කළ වහාම විභාගයට අවසර නොලැබීම. මෙම සිදුවීමේදී පවා, වසර ගණනාවකට පසුව විභාගයට අවසරය ලැබීම, පෙත්සමේ මූලික කටයුතු පවා දීර්ඝ කාලයක් ප්රමාද වී ඇති බවට සාක්ෂි දරයි.
- අඛණ්ඩ නඩු විභාග නොමැති වීම: පාර්ශ්වයන්ගේ සහ නීතිඥයන්ගේ ඉල්ලීම් මත හෝ අධිකරණයේ කාලසටහන් මත නඩු විභාග අඛණ්ඩව පැවැත්වීමට නොහැකි වීම.
අධිකරණ ක්රියාවලියේ අර්බුදයට විසඳුම්මෙම කාලීන අර්බුදය අවම කිරීම සඳහා කෙටි කාලීන හා දිගු කාලීන විසඳුම් කිහිපයක් යෝජනා කළ හැකිය:
- මූලික අයිතිවාසිකම් පෙත්සම් කඩිනම් කිරීම: මූලික අයිතිවාසිකම් පෙත්සම් විභාග කිරීම සඳහා විශේෂිත කාල රාමුවක් නීතිගත කළ යුතුය. විශේෂයෙන්ම ළමුන්ගේ සහ අධ්යාපනයට අදාළ පෙත්සම් සඳහා මාස 6ක උපරිම කාලයක් තුළ තීරණයක් ලබා දීමට කටයුතු කළ යුතුය.
- විනිසුරු මඩුලු සංඛ්යාව වැඩි කිරීම: ශ්රේෂ්ඨාධිකරණයේ විනිසුරු මඩුලු සංඛ්යාව වැඩි කිරීම සහ නඩු විභාග සඳහා ප්රමාණවත් සම්පත් වෙන් කිරීම.
- තාක්ෂණය භාවිතය (E-Filing and Digital Hearings): නඩු ගොනු කිරීමේ සිට විභාග කිරීම දක්වා ක්රියාවලිය විද්යුත්කරණය කිරීම මඟින් කාලය ඉතිරි කර ගත හැකිය.
- අධිකරණ විමර්ශන යාන්ත්රණය ශක්තිමත් කිරීම: නිලධාරීන්ගේ අත්තනෝමතික ක්රියා සඳහා පළාත් සහ දිස්ත්රික් මට්ටමින් වගවීමේ යාන්ත්රණ ශක්තිමත් කළ යුතු අතර, එවැනි සිදුවීම් ශ්රේෂ්ඨාධිකරණය දක්වාම ගලා ඒම අවම කළ යුතුය.
අනෙකුත් සමාන සිදුවීම් සහ කාලීන අර්බුදයමුස්ලිම් දැරියකගේ සංස්කෘතික අයිතිවාසිකම් සම්බන්ධ මෙම සිද්ධියට සමානව, අධිකරණ ප්රමාදය නිසා අභියෝගයට ලක් වූ තවත් සිදුවීම් ශ්රී ලංකා ඉතිහාසයේ දැකිය හැකිය. උදාහරණයක් ලෙස, මහා පරිමාණ දූෂණ සහ වංචා පිළිබඳ විමර්ශන වාර්තා වසර ගණනාවක් තිස්සේ නීතිපති දෙපාර්තමේන්තුවේ සහ අධිකරණයේ ප්රමාද වීමට ලක්ව ඇත.
“අධිකරණ ක්රියාදාමයන්හි ප්රමාදයන් මූලික අයිතිවාසිකම් පෙත්සම්වලට වඩාත් හානිදායක වන්නේ, එම අයිතිවාසිකම් උල්ලංඝනය වන පුද්ගලයාට ක්ෂණික සහන අහිමි වන බැවිනි. දේශපාලන ක්රමයේ අභියෝග මෙන්ම, අධිකරණ පද්ධතියේ ධාරිතාව පිළිබඳ ගැටලු ද මෙවැනි කාලීන අර්බුදයන්ට සෘජුවම බලපායි.” (අධිකරණ ක්ෂේත්රයේ විද්වත් මතයක්)
මෙම පාසල් දැරියගේ පෙත්සම යනු හුදෙක් එක් නඩුවක් නොව, ශ්රී ලංකාවේ සමස්ත අධිකරණ පද්ධතියේ කාර්යක්ෂමතාව සහ යුක්තියේ අර්ථය පිළිබඳව විමසිය යුතු අවස්ථාවකි. මූලික අයිතිවාසිකම් ආරක්ෂා කිරීමේ යාන්ත්රණය කඩිනම් නොකළහොත්, අනාගතයේදී ද යුක්තිය ඉල්ලා සිටින තවත් දරුවන්ට සහ පුරවැසියන්ට සිදුවන්නේ කල් ඉකුත් වූ තීන්දු ලබාගැනීමට බලා සිටීමටය.
විශ්වාසය බිඳ දැමූ පද්ධතිය: පුරවැසියාට අධිකරණය "කරදරයක්" වූ හැටි“නඩුවක් වැටුණා වගේ තමයි” යන ජන වහරේ යථාර්ථය
ශ්රී ලංකාවේ සාමාන්ය පුරවැසියා අධිකරණය දකින්නේ යුක්තිය පසිඳලන ස්ථානයකට වඩා, “කරදරයක්” ලෙසිනි. “නඩුවක් පැටලුනොත් බඩුම තමයි” හෝ “නඩුවක් වැටුණා වගේ තමයි” යන ජන වහරින් පැහැදිලි වන්නේ, නීතිමය ක්රියාවලිය යනු කෙළවරක් නැති, මුදල් හා කාලය නාස්ති වන නිමාවක් නැති හිංසාවක් ලෙස ජනතාව සලකන බවයි. මූලික අයිතිවාසිකම් උල්ලංඝනය වූ දැරියකගේ පෙත්සමක් වසර 12ක් පුරා ප්රමාද වීම වැනි සිදුවීම් මගින් තහවුරු වන්නේ, මෙම ජනප්රිය මනෝභාවය හුදු බියක් නොව, යථාර්ථයක් බවයි.
සාමාන්ය පුරවැසියාගේ මනෝභාවය: විශ්වාසය බිඳ වැටීමඅධිකරණ ක්රියාවලියේ දීර්ඝ ප්රමාදය සහ සංකීර්ණත්වය, සාමාන්ය පුරවැසියා තුළ අධිකරණය කෙරෙහි ඇති විශ්වාසය බරපතළ ලෙස හීන කර තිබේ. මෙම මනෝභාවයට බලපාන ප්රධාන සාධක කිහිපයකි:
- කාලය නාස්ති වීම: නඩු කල් යාම යනු සාමාන්ය මිනිසාට වැඩ කරන දින ගණනාවක් අහිමි වීමයි. ගොවියෙකුට, කම්කරුවෙකුට හෝ කුඩා ව්යාපාරිකයෙකුට උසාවි යාමට වැය කරන සෑම දිනක්ම ඔවුන්ගේ ආර්ථිකයට සෘජු බලපෑමක් කරයි.
- මුදල් හිංසාව: නීතිඥ ගාස්තු, ප්රවාහන වියදම් සහ විවිධ ලිපි ලේඛන සඳහා වැය වන මුදල් සාමාන්ය පුරවැසියාට විශාල ආර්ථික පීඩනයකි. යුක්තිය පසිඳලන තුරු වසර ගණනාවක් නඩු ඇදෙන විට, මෙම වියදම දරාගත නොහැකි බරක් බවට පත්වේ.
- නොතේරෙන සංකීර්ණත්වය: අධිකරණ ක්රියාවලියේදී භාවිතා කරන භාෂාව (නීති වචන) සහ ක්රියා පටිපාටි සාමාන්ය ජනතාවට තේරුම් ගැනීමට අපහසුය. මෙය ඔවුන්ට දැනෙන්නේ පද්ධතියෙන් ඈත් කිරීමක් සහ තමන්ගේ ඉරණම පාලනය කළ නොහැකි තත්ත්වයක් ලෙසිනි.
මෙම සාධක හේතුවෙන්, බොහෝ දෙනා තම මූලික අයිතිවාසිකම් හෝ සුළු ආරවුල් සඳහා නීතියේ පිහිට පැතීමට වඩා, අසාධාරණය ඉවසා සිටීමට හෝ මැදිහත්කරුවන් හරහා විසඳා ගැනීමට පෙළඹෙන්නේ අධිකරණ ක්රියාවලිය ‘කරදරයක්’ ලෙස සලකන බැවිනි.
යුක්තියේ ප්රමාදය: හිංසාව සහ සරණාගතභාවයමූලික අයිතිවාසිකම් පෙත්සම් වසර 12ක් තිස්සේ ඇදී යාම, යුක්තිය සෙවීමට පැමිණි පුද්ගලයාගේ ජීවිතයට කරන විශාල හිංසාවක් ලෙස හැඳින්විය හැකිය. පාසල් දැරියගේ සිද්ධියේදී, ඇයට යුක්තිය ලැබෙන විට, ඇයට අහිමි වූ අවස්ථාව ආපසු ලබා දිය නොහැක.
“අධිකරණය යනු අවසාන සරණාගත ස්ථානයයි. නමුත් එම සරණාගතභාවය කරා ළඟා වීමටම දශකයක් ගතවන්නේ නම්, පුරවැසියාට දැනෙන්නේ පද්ධතියේ අතහැරීම මිස සහනයක් නොවේ.” (පුරවැසි අයිතිවාසිකම් ක්රියාකාරීන්ගේ මතය)
මෙහිදී ඇතිවන මනෝවිද්යාත්මක බලපෑම ද බරපතළය. නඩු කටයුත්තක අවසානයක් නොදැක, අඛණ්ඩව මානසික පීඩනයෙන් සිටීම, පුරවැසියාගේ මානසික සෞඛ්යයට හා යහපැවැත්මට සෘජුවම හානිකරයි.
විශ්වාසය ගොඩනැංවීමට ගත යුතු ක්රියාමාර්ගඅධිකරණය කෙරෙහි සාමාන්ය පුරවැසියාගේ නැතිවී ගිය විශ්වාසය යළි ගොඩනැගීමට නම්, හුදෙක් නීතිමය ප්රතිසංස්කරණ පමණක් ප්රමාණවත් නොවේ. පහත සඳහන් කරුණු කෙරෙහි අවධානය යොමු කළ යුතුය:
- ක්ෂණික යුක්ති යාන්ත්රණ (Rapid Justice Mechanisms): මූලික අයිතිවාසිකම් සහ ළමා ආරක්ෂණයට අදාළ නඩු විභාග සඳහා කඩිනම් අධිකරණ මණ්ඩල පිහිටුවීම. නිශ්චිත කාල රාමුවක් (උපරිම මාස 6ක්) තුළ තීන්දුවක් ලබා දීම අනිවාර්ය කළ යුතුය.
- සංවේදීකරණය සහ විනිවිදභාවය: අධිකරණ ක්රියාවලිය ජනතාවට තේරුම් ගත හැකි සරල භාෂාවකින් ඉදිරිපත් කිරීම. නඩු විභාග කල් යාමට හේතු පැහැදිලිව ප්රකාශ කිරීම සහ නඩු තොරතුරු ඔන්ලයින් හරහා ලබා දීම.
- ආදේශක ආරවුල් විසඳීමේ ක්රම (ADR): සුළු සිවිල් ආරවුල් සහ සමහර මූලික අයිතිවාසිකම් ආරවුල් සඳහා මැදිහත් වීම (Mediation) හෝ බේරුම්කරණය වැනි අධිකරණයෙන් බැහැර විසඳුම් ක්රම (Alternative Dispute Resolution) ප්රචලිත කිරීම සහ ශක්තිමත් කිරීම. එමගින්, අධිකරණයේ කාර්ය බර අවම වේ.
- ප්රජා නීති ආධාර ශක්තිමත් කිරීම: දුප්පත් සහ අසරණ ජනතාවට නීති ආධාර ලබා දීමේ ක්රියාවලිය විධිමත් කිරීම සහ දිස්ත්රික් මට්ටමින් නීති සාක්ෂරතාව ඉහළ නැංවීම.
ශ්රී ලංකාවේ අධිකරණය “කරදරයක්” හෝ “හිංසාවක්” ලෙසින් සාමාන්ය ජනතාව නොසලකන තත්ත්වයක් නිර්මාණය කිරීමට නම්, ප්රමුඛතාව දිය යුත්තේ කාලීන යුක්තිය ලබා දීමටයි. 2014 සිදුවීම සම්බන්ධයෙන් පෙත්සම විභාග කිරීමේ අවසරය, තාක්ෂණික වශයෙන් ජයග්රහණයක් වුවත්, එහි ප්රමාද වූ කාලය යනු සමස්ත අධිකරණ පද්ධතියේ විශ්වාසයේ බිඳ වැටීම සහ පුරවැසියාට අහිමි වූ කාලය සහ සාමයයි. යුක්තිය යනු නීති පොත්වල ලියා ඇති දෙයක් පමණක් නොව, එය ප්රවේශ විය හැකි, කඩිනම් සහ සමස්ත පුරවැසියාට සහනයක් ගෙන දෙන සේවාවක් බවට පත්කළ යුතුය.